عوامل زیان آور بیولوژیک در کشاورزی چیست و چرا آشنایی با آن اهمیت دارد؟ کشاورزان جزو دسته‌ای از شاغلین هستند که کمتر به سلامت آنان توجه میشود. نه تنها معاینات طب کار برای این قشر زحمت کش انجام نمی‌شود بلکه آگاهی رسانی در خصوص عوامل زیان آور محیط کار نیز برای آنان نزدیک به صفر است. ما در این مطلب از مرکز تخصصی طب کار سلامت سام پارس با هدف ارتقای سلامت در کلیه مشاغل به بررسی عوامل زیان آور شغلی بیولوژیکی (زیست شناختی) در کشاورزی را بررسی می‌نماییم. امید است با به اشتراک گذاری این مطلب با این قشر گامی موثر در افزایش سلامت آنان برداریم.
عوامل زیان آور بیولوژیک
در بعضی مشاغل به دلیل شرایط کاری، گونه ی فعالیت و تولید یا مصرف مواد گوناگون،کارگران در برابر عوامل زیست شناختی زیان آور و در نتیجه ابتلا به بیماریهای عفونی قرار دارند.
عوامل زیان آور بیولوژیک به 5 دسته تقسیم بندی می شوند که در ادامه توضیح خواهیم داد.
ویروسها، باکتریها، ریکتزیاها، قارچها و انگلها
افراد زیر با توجه به به گونه ی فعالیتشان، بیشتر در معرض خطر آلودگی با عوامل زیان آوربیولوژیکی هستند:
الف)کارگران ساختمان سازی،حفرتونل و فاضلاب ها، معادن و کشاورزی به علت تماس با خاکهای آلوده و احتمال زخمی شدن آنها
ب)کارگران بخش کشاورزی و پرورش پرندگان و دامداران به علت تماس با کودهای حیوانی
پ)کارگران پرورش پرندگان، دامداران، دامپزشکان و کارگران کشتارگاهها به علت تماس با حیوانات بیمار یا لاشه های آلوده
ت)کارگران ریسندگی، دباغی، قالیبافی و…. به علت تماس با پشم و پوست آلوده
ث)کارکنان آزمایشگاه‌های پژوهشی، تشخیص طبی، میکروب شناسی و بخش عفونی بیمارستان‌ها
ج)کارگران ساختمانی، چوب بری،کشاورزی، دامداری، مرغداری، جنگلبانی، نانوایی، آرایشگری و… به علت تماس با انواع قارچ ها
عوامل زیان آور بیولوژیک در کشاورزی
بعضی از انواع بیماریهای ناشی از عوامل بیولوژیک در کشاورزی عبارتند از:
– ویروسی: آبله گاوی، آستمالیت ها، بیماری دست و پا و دهان، آبله گوسفندی، هاری، نیوکاسل و…
-باکتریایی: سیاه زخم، تب مالت، مشمشه، لایم، طاعون، کزاز، سل، تولارمی، پسیتاکوزیس، لپتوسپیروز و…
– ریکتزیایی: تب کیو
– قارچی: کچلی، هیستوپلاسموزیس، آسپرژیلوز
– انگلی: انگلها شامل تک یاخته ها و کرمها هستند
-بیماریهای تک یاخته ای: توکسوپلاسموزیس، لیشمانیازیس
-بیماریهای ناشی از کرمها: آسکاریازیس، کیست هیدراتید، فاسیولا(کرم کبد)، شستوزومازیس، آنکیلوستومیاز
بیماریهای ویروسی، باکتریایی، ریکتزیای، قارچی و انگلی سلامت کشاورزان را تهدید می‌کند
بیماریهای ویروسی
ویروس ها از عوامل زیان آور بیولوژیک تهدید کننده سلامت کشاورزان هستند. بیماریهای ناشی از این عوامل عبارتند از:
آبله گاوی: توسط گاو و ندرتا توسط گربه به انسان سرایت می کند. و خود را با تظاهرات پوستی نشان می‌دهد.
آستمالیت ها: توسط کنه و پشه از حیواناتی مانند اسب و بز و پرندگان به انسان منتقل می شود و بر روی سیستم عصبی مرکزی (مغز) تاثیر می‌گذارد.
بیماریهای دست و پا و دهان: توسط ترشحات آلوده حیوانات دوسمی(سم شکافته) به انسان سرایت می کند. علائم آن تظاهرات پوستی (ایجاد وزیکول روی دست و پا و دهان) است.
آبله گوسفندی: توسط گوسفند و بز و گاو و سگ به انسان سرایت می کند. و با تظاهرات پوستی نمایان می‌گردد.
هاری: با گاز گرفتن حیوانات آلوده بخصوص سگها و همچنین تنفس هوای آلوده به ترشحات خفاش خونخوار در غارها به انسان منتقل می شود. عوارض آن شامل انقباض عضلات مربوط به بلع و تغییرات مغزی می‌گردد.
نیوکاسل: عامل مسب این بیماری که پرندگان را آلوده می کند یک ویروس است و باعث بیماری تنفسی می گردد. انسان از طریق تماس یا تنفس ذرات جامد آلوده پراکنده در هوا، ترشحات آلوده یا از طریق واکسنهای زنده مورد استفاده برای واکسینه کردن پرندگان به بیماری مبتلا می شود.
بیماریهای باکتریایی یکی از عوامل زیان آور بیولوژیک
باکتریها از عوامل زیان آور بیولوژیک تهدید کننده سلامت کشاورزان هستند. بیماریهای ناشی از این عوامل عبارتند از:
سیاه زخم: شاربن، آنتراکس، بیماری پشم جورکنها و بیماری فرشبافان از نامهای دیگر این بیماری است. با تماس مواد آلوده دامها مانند پوست، مو، استخوان، پشم، گوشت و غیره منتقل می شود. علائم آن تاثیر بر روی پوست و مشکل تنفسی و گوارشی است.
تب مالت: تب مواج،تب مدیترانه ای و بیماری بنگ از نامهای دیگر آن است. این بیمار توسط تماس با حیوانات آلوده و یا بافلهای آنها منتقل می شود. عوارض آن درد استخوانی و مفاصل است.
مشمشه: توسط تماس انسان با محلهای آلوده بوسیله اسب و میمون و سگ و گربه ای که گوشت خام آلوده خورده اند، منتقل میشود. با تظاهرات پوستی خود را نشان می‌دهد.
لایم: توسط گزش کنه ها به انسان منتقل می شود.(در جوندگان ، آهوی وحشی و سگها وجود دارد.) علائم آن تظاهرات پوستی ، تورم مفاصل و مشکلات سیستم عصبی است.
طاعون: نام دیگر آن مرگ سیاه است. توسط ککها (از کوشهای آلوده) به انسان منتقل میشود. عوارض آن بزرگ شدن غدد لنفاوی زیر بغل و کشاله ران ، پنومونی و خونریزی پوستی است.
کزاز: با تماس پوست زخمی انسان با مدفوع حیوانات اهلی و خاک آلوده به باکتری انتقال می یابد. عوارض آن انقباض ماهیچه ها ، اختلال در تنفس ، آسیب دستگاه عصبی مرکزی است.
تولارمی: با نیش کنه هایی که قبلا حیوانات آلوده مانند خرگوش ، جوندگان ، گوسفندان را نیش زده اند ، به انسان منتقل می شود. عوارض آن تظاهرات پوستی و پنومونی است.
پسیتاکوزیس: توسط استنشاق آُیروسلهای مواد آلوده یا گرد و غبار آلوده به مدفوع و ترشحات ناشی از زایمان پرندگان و گوسفند به انسان انتقال می یابد. علایم شبیه آنفولانزا ، پنومونی غیر معمولی ، بیماری کبدی و سقط جنین در زنان باردار از عوارض آن است.
لپتوسپیروز: بیماری ویل ، تب کانی کولا و بیماری خوکداران و تب بیجار از نامهای دیگر بیماری است. با توجه به شیوع زیاد آن در کشاورزان مخصوصا در شمال ایران لازم می‌دانیم بیشتر در خصوص آن توضیح دهیم. لپتوسپیروز به دسته ای از بیماریها با علایمی همچون تب ، سردرد ، لرز ، بیقراری شدید ، استفراغ ، درد ماهیچه ای و ورم ملتحمه چشم اطلاق می شود و گاهی مننژیت ، قرمزی پوست و التهاب عنبیه ، یرقان ، نارسایی کلیوی نیز وجود خواهد داشت.نشانه های بیماری که کاملا حالت یک بیماری دو مرحله ای را دارد از چند روز تا 3 هفته ادامه می یابد. این بیماری سلامت برنجکاران ، کارگران مزارع نیشکر ، کشاورزان ، کارگران فاضلاب ، معدنچیان ، دامپزشکان ، دامداران ، تولید کنندگان مواد شیری ، کارگران کشتارگاهها و ماهیگیران را تهدید می‌کند. لپتوسپیراها از راسته اسپیروکتها هستند. همه گیری بیماری در کسانی که با آبهای رودخانه و یا دریاچه های آلوده به ادرار حیوانات اهلی و وحشی تماس دارند و یا آنهایی که در معرض تماس با بافتها و ادرار حیوانات آلوده قرار می گیرند ، بوجود می آید. مخزن بیماری اغلب گاو ، سگ ، خوک ، اسب ، موش ، روباه و گوزن است. تماس پوست بویژه اگر تماس داشته باشد با آب ، خاک مرطوب و یا سبزی های آلوده به ادرار حیوانات مبتلا ، انتقال بیماری را سبب میشود. دوره کمون بیماری 4 تا 19 روز است.اقدامات پیشگیری عبارتند از : شناسایی آبها و خاکهایی که احتمال آلودگی دارند آموزش مردم درمورد راههای انتقال بیماری و یادآوری نکات پیشگیری: محافظت کارگران در معرض خطر با استفاده از چکمه و دستکشهای حفاظتی و نیز رعایت کامل نکات بهداشتی در مواقع بروز حوادث طبیعی مانند سیل
بیماری ریکتزیایی
ریکتیزیاها از عوامل زیان آور بیولوژیک تهدید کننده سلامت کشاورزان هستند. بیماریهای ناشی از این عوامل عبارتند از:
تب کیو: از طریق استنشاق گردوغبار اماکنی که آلوده به بافتهای جفت ، ترشحات زایمانی و مدفوع حیوانات است و همچنین تماس مستقیم با حیوانات آلوده و یا مواد آلوده ای مانند پشم ، کاه و لباسهای افرادیکه در معرض آلودگی قرار گرفته اند، منتقل میشود. این بیماری آسیب ریوی (سینه پهلو ، سرفه ، خلط ، درد سینه) ایجاد می کند.
بیماریهای قارچی
قارچ ها از عوامل زیان آور بیولوژیک تهدید کننده سلامت کشاورزان هستند. بیماریهای ناشی از این عوامل عبارتند از:
کچلی: از طریق تماس با حیوانات آلوده ، لوازم و یراق آلات یا محیط آلوده به اسپور قارچ به انسان انتقال می یابد. علائم آن تظاهرات پوستی و ضایعات مو است.
هیستوپلاسموزیس: از طریق تنفس هوای آلئده به اسپور قارچ ناشی از درختان پوسیده و مدفوع پرندگان آلوده عوارض ریوی ، درد ماهیچه ، اختلالات گوارشی سلامت مبتلایان را تهدید می‌کند.
آسپرژیلوز: این بیماری معمولا بصورت حمله های آسمی ، آبسه های ششی ، عفونت مجرای خارجی گوش و ابتلای سینوسهای صورت و حفره های چشم تظاهر می کند.همچنین امکان دارد که قارچ در مغز ، کلیه و سایر نقاط بدن منتشر شود که در این صورت باعث مرگ میزبان میشود.توده های مواد گیاهی که در حال تخمیر و پوسیدگی هستند ، مخزن عمده این قارچ بوده و افزون بر این کاههای نمدار انباشته شده ، سبزیهایی که در حال پوسیدن هستند ، دانه های حبوبات و تعدادی دیگر از مواد غذایی مه هنگام انبار شدن حرارت ایجاد می کنند ، میتوانند مخزن این قارچ باشند. بنابراین کشاورزان ، دامداران و کارگران سیلوها بیشتر در معرض خطر ابتلا به این بیماری قارچی هستند.
بیماری ناشی از انگلها
انگل ها از عوامل زیان آور بیولوژیک تهدید کننده سلامت کشاورزان هستند. بیماریهای ناشی از این عوامل عبارتند از:
تکسو پلاسموزیس: توسط تماس با مدفوع گربه آ لوده به انسان انتقال می یابد.همچنین از طریق خوردن گوشت پخته نشده و شیر بز هم آلودگی به انسان منتقل می شود. عوارض آن اثر بر روی مغز و اعصاب و عضلات ، آسیب به چشم ، تورم طحال و کبد است.
لیشمانیازیس: توسط پشه خاکی به انسان منتقل میشود.(حیوانات وحشی و سگها مخزن اولیه). عوارض آن تظاهرات پوستی ، بزرگی طحال و کمخونی است.
آسکاریازیس: تماس کودکان با خاکهای آلوده به تخم انگل موجود در مدفوع انسان باعث انتقال میشود. در بزرگسالان به واسطه خوردن سبزی نشسته ، ابتلا صورت می گیرد. عوارض آن درد ناحیه شکم و ریه و سوء تغذیه است.
شیستوزومیازیس: نام دیگر آن بیلارزیوز میباشد.در اثر تماس با خاک مرطوب و آب آلوده به سرکر حلزون به انسان منتقل می یابد. عوارض آن تظاهرات پوستی ، بزرگ شدن کبد و طحال ، بیماری شدید کبد و مثانه است.
آنکیسلو ستومیاز: این بیماری با نامهای نکا توریاز و آلودگی به کرم قلابدار نیز معروف است. بصورت مزمن با علایم متفاوت و مبهم ظاهر میشود.بیماری بر حسب شدت آلودگی و چگونگی وضع تغذیه میزبان ممکن است پس از چند هفته تا چند ماه با علایم کمخونی ، فقر غذایی ، لاغری ، عقب ماندگی جسمی و روحی ، خستگی زود رس و بی حوصلگی تظاهر می کند.کرم قلابدار در مناطق استوایی گرم و مرطوب ، در نواحی معتدل و در ایران بویژه در شمال و جنوب دیدخ می شود. پایین بودن سطح بهداشت عمومی و پراکندگی مدفوع در محیط زیست و استفاده از آن بعنوان کود در مزارع ، به انتشار وسیع بیماری کمک می کند. بیماری در گروههای گوناگونی که با خاک سرو کار دارند مانند کارگران مزارع برنج ، توتون ، نیشکر ، کارگران ساختمان سازی ، معدن چیان ، کارگران کوره پز خانه ها و کسانیکه هنگام کار از پوشیدن کفش خودداری میکنند ، بیشتر دیده می شود. نکات پیشگیری عبارتند از: احداث آبریز گاههای بهداشتی در مناطق روستایی و در مجاورت کشتزارها و نزدیکی معادن بمنظور جلوگیری از آلودگی خاک، آموزش بهداشت و یادآوری چگونگی انتقال عامل بیماری به افراد در معرض خطر، درمان مبتلایان بطور دسته جمعی و در سطح گسترده، آموزش کارگران و یادآوری لزوم استفاده از چکمه و دستکش هنگام کار، شناسایی و درمان افرادیکه از مناطق بومی آلوده به نقاط غیر بومی اما پذیرنده آلودگی مهاجرت می کنند.
پیشگیری از بیماریهای مشترک انسان و حیوان
عوامل زیان آور بیولوژیک مانند بسیاری از باکتریها و دیگر عوامل عفونی بر روی پوست، داخل دهان، لوله گوارش و دستگاه تناسلی انسان و حیوانات زندگی می کنند بنابراین در طول زندگی هر فرد امکان اجتناب از تماس با این عوامل وجود ندارد. بعلاوه از آنجاییکه ممکن است این ارگانیزمها دارای نقش و وظیفه ای در بدن باشد ، شاید حضور آنها در بدن لازم باشد.
مثلا هنگامی که باکتریهای طبیعی بدن با مصرف آنتی بیوتیک ها از بین می روند و میکروبهای خطرناکتر فرصت می یابند که سطوح داخلی و خارجی بدن را آلوده کنند و عوارض ناگواری بجا گذارند. بنابر این آزادی تماس با حیوانات باید به نحوی باشد که خطر آلودگی به حداقل کاهش یابد و بیشترین اثر بخشی هم بدست آید.
